Debata nt. stanowiska ZLP ws. rynku książki

List od Agaty Diduszko-Zyglewicz

Szanowni Państwo,

jeszcze raz bardzo dziękujemy za to, że przyjęliście Państwo nasze zaproszenie  do udziału w kwietniowym warsztatowym spotkaniu pt. „Okrągły Stół Rynku Książki”. Przy stole wspólnie z Zespołem ds. pola literackiego debatowali przedstawiciele i  przedstawicielki Stowarzyszenia Księgarzy Polskich, Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Fundacji Powszechnego Czytania, Izby Wydawców Prasy, Polskiej Izby Druku, Stowarzyszenia Labib, Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury, Polskiego Pen Clubu, Centrum Animacji Kultury, Porozumienia Wydawców Książek, Stowarzyszenia Forum Redaktorów i Korektorów, Stowarzyszenia Autorów i Wydawców Copyright Polska, Unii Literackiej, Stowarzyszenia Dyrektorów i Dyrektorek Bibliotek Inicjatywy, Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek, Stowarzyszenia Kreatywna Polska, Związku Literatów Polskich, Lubimy Czytać.pl oraz Polskiej Izby Książki.

Przedmiotem naszej wspólnej rozmowy były następujące rekomendacje zawarte w dokumencie „Jeszcze książka nie zginęła? Raport o stanie polskiego rynku książki” przygotowanym przez Polską Sieć Ekonomii na zlecenie Instytutu Książki:

5. Ustawa o ochronie rynku książki, w tym:

6. jednolita cena okładkowa;

7. obowiązek przekazywania danych rynkowych;

8. utworzenie funduszu stabilizacyjnego;

9. certyfikowane księgarnie kameralne jako instytucje kultury.

10. Kodeks Dobrych Praktyk Rynku Książki.

11. Pilne postępowanie wyjaśniające Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

12. NPRCz 3.0: reforma Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa.

13. Powołanie Spółdzielni Księgarskiej przez uczestników rynku.

Punktem wyjścia do naszej rozmowy było założenie, że rynek książki to system naczyń połączonych, dlatego regulacja relacji pomiędzy podmiotami tego obszaru w celu likwidacji dysproporcji stopniowo doprowadzi do polepszenia sytuacji wszystkich, w tym także tych podmiotów, dla których obecna sytuacja nie stanowi szczególnego obciążenia (a zatem obecnie nie odczuwają potrzeby reformy).

Celem spotkania było wspólne przyjrzenie się różnicy sytuacji i perspektyw poszczególnych uczestników i uczestniczek rynku książki oraz – w powyższym świetle – ustalenie, które z rekomendacji raportu mogliby uznać za zasadne i wspólne.

Zgodnie z zapowiedzią poniżej przedstawiamy krótkie podsumowanie dyskusji w kontekście poszczególnych rekomendacji:

1. 1 Ustawa o ochronie rynku książki

Uczestniczki i uczestnicy spotkania zgodzili się co do konieczności doregulowania pola literackiego w sposób, który zapewni większą równowagę pomiędzy poszczególnymi podmiotami tego pola, a także bezpieczne standardy pracy każdej grupie zawodowej działającej w tym polu.

Jako jeden z głównych problemów obecnej kryzysowej sytuacji wskazano zbyt wysokie rabaty oraz opłaty dodatkowe wymuszane przez dystrybutorów, którzy w związku z narastającą oligopolizacją rynku mogą narzucać swoje warunki innym uczestnikom rynku książki.

W tym kontekście jako istotny problem wskazano także niemożność podjęcia współpracy przez wydawnictwa w celu wspólnego negocjowania wysokości rabatów, ponieważ taka współpraca byłaby uznana, zgodnie z obecnie obowiązującym prawem, za zmowę cenową. To oznacza ogromną nierównowagę pomiędzy negocjującymi stronami. Ustawowa regulacja mogłaby ten problem rozwiązać.

Omówiono warunki konieczne, w których zapisana ustawowo czasowa jednolita cena okładkowa dla nowości mogłaby przynieść oczekiwane korzystne zmiany – objęły one m. in.:

1. prawne dookreślenie w tym kontekście maksymalnej możliwej wysokości rabatów dystrybucyjnych (propozycje, które padły podczas spotkania: sprzedaż do detalisty 30 – 35%, sprzedaż do hurtownika 40 -45%) – z zaznaczeniem, że chodzi o efektywne rabaty, czyli obejmujące całość opłat, bo w tej chwili dystrybutorzy zwiększają rabaty, wprowadzając różnego rodzaju opłaty dodatkowe;

2. wprowadzenie rabatu dla bibliotek w okresie trwania jednolitej ceny (rabatu obliczonego na podstawie średniego rabatu uzyskiwanego obecnie przez biblioteki);

3. objęcie jednolitą ceną wszystkich formatów książek;

4. wyłączenie z regulacji podręczników szkolnych, które są objęte odrębnymi przepisami, oraz książek specjalistycznych i akademickich;

5. włączenie możliwości wstawiania tytułów do serwisów abonamentowych (subskrypcyjnych) dopiero po wygaśnięciu okresu jednolitej ceny.

Wskazano na ewentualne ryzyka związane z wprowadzeniem jednolitej ceny nowości: wzrost cen i spadek sprzedaży. Wobec niepokoju niektórych uczestników związanego z brakiem danych dotyczących prawdopodobieństwa wystąpienia tego rodzaju skutków ekonomicznych wprowadzenia jednolitej ceny, Polska Izba Książki zadeklarowała zamiar zlecenia badania ekonometrycznego skutków regulacji, co zostało przyjęte pozytywnie.

Rekomendacja wprowadzenia „obowiązku przekazywania danych rynkowych” została przez zabierających głos uznana za uzasadnioną. Zbudowanie systemu obowiązkowego przekazywania danych sprzedażowych do wyznaczonej instytucji państwowej pozwoliłoby na realne badanie stanu i potrzeb poszczególnych grup zawodowych działających w tym obszarze, a także umożliwiłoby zarówno pisarzom/pisarkom oraz innym twórcom/twórczyniom, jak i wydawnictwom transparentny wgląd w drogę sprzedażową własnych książek. Podkreślono, że zbieranie danych powinno być realizowane przez organ/instytucję państwową (a nie prywatną). Jako propozycje takich instytucji wskazano GUS lub Bibliotekę Narodową.

Zwrócono uwagę na konieczność zróżnicowania dostępu do różnego rodzaju danych dla poszczególnych grup interesariuszy – tak żeby baza chroniła dane, których ochrony wymagają zapisy prawa, a jednocześnie dawała wyczerpujący dostęp do własnych danych.

Zgodzono się także co do potrzeby jednolitego raportowania wypożyczeń bibliotecznych – zaznaczono przy tym, że nie wymaga to korzystania przez wszystkie biblioteki z jednego programu, ponieważ producenci wielu poszczególnych oprogramowań zgłaszają możliwość wprowadzenia modułów uniwersalizujących ten obszar.

Podniesiono też temat koniecznej reformy systemu PLR, czyli rekompensat bibliotecznych za wypożyczenia. Reforma miałaby zwiększyć transparentność podziału ogólnej kwoty  (która obecnie wynosi ok. 5,5 mln zł rocznie) oraz doprowadzić do istotnego zwiększenia kwoty, ponieważ obecnie mediana wypłacanych rekompensat wynosi ok. 360 zł dla autora/autorki. Zaproponowano pomysł zmiany wyliczenia kwoty. Obecnie kwota ta stanowi 5% wartości zakupów bibliotecznych, zaproponowano podniesienie tej wartości procentowej.

W kontekście certyfikowanych księgarni kameralnych jako instytucji kultury dyskutowano o definicji księgarni, która mogłaby zyskać certyfikat, i o konieczności ustalenia konkretnych kryteriów (kluczowym jest sprzedaż książek jako główna działalność). Przewodnicząca Zespołu ds. pola literackiego poinformowała, że ten temat jest przedmiotem refleksji ministerialnych ekspertów także w kontekście rozpoczętych prac nad nowelizacją Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej.

Fundusz Stabilizacyjny uznano za temat zbyt szkicowo poruszony w raporcie i nieidentyfikujący celnie zagrożeń. Temat wymaga według uczestników i uczestniczek spotkania doprecyzowania: kto miałby zarządzać tym funduszem? Jak dokładnie miałby działać? Problem zaległości płatniczych ze strony dystrybutorów uznano obecnie za marginalny.

Jako istotny i wart rozwinięcia podniesiono problem prawa zwrotu. Obecnie duzi dystrybutorzy mają pełne prawo zwrotu, które nie jest ograniczone w czasie. To utrudnia wydawnictwom prognozowanie nakładów i sprzedaży.

1. 2 Kodeks Dobrych Praktyk Rynku Książki

W kontekście rekomendacji utworzenia Kodeksu Dobrych Praktyk Rynku Książki omówiono sytuację związaną z istniejącą już Konwencją Krakowską. Jak zadeklarowali niektórzy uczestnicy spotkania, część wydawców nie zdecydowała się na podpisanie konwencji, ponieważ nie wszystkie jej punkty były dla nich akceptowalne, a niektóre podmioty nie mieszczą się w relacji twórców literatury pięknej z wydawcami, bo wydają innego rodzaju publikacje.

Czas trwania spotkania nie umożliwiał rozwinięcia tego tematu, jednak przedstawiciele organizacji wyrazili chęć przystąpienia do prac nad stworzeniem kodeksu dobrych praktyk, którego założenia uwzględniałyby interesy i potrzeby poszczególnych grup podmiotów. Padła propozycja ewentualnego budowania tego kodeksu jako rozwinięcia/reformy istniejącej Konwencji, której zapisy, co podkreślono, co do zasady w większości nie wykraczają poza obowiązujące zapisy prawne a częściowo w ogóle nie dotyczą sfery przepisów tylko dobrych standardów współpracy.

W stworzeniu wspólnego kodeksu, który miałby także wymiar dotyczący relacji handlowych, przeszkadza obawa przed posądzeniem o zmowę cenową w wypadku, gdyby wydawnictwa chciały wspólnie ustalić standardy. Wydawnictwa potrzebują wiedzy, jak prowadzić tę rozmowę w taki sposób, żeby ona była dla nich bezpieczna, dlatego, jak ustalono, potrzebna jest analiza prawna, która wyjaśniłaby tę sprawę.

Podniesiono w tym kontekście również temat specyfiki relacji wydawców z zewnętrznymi współpracownikami: ponieważ wydawcy nie są ich pracodawcami, umowy pomiędzy wydawnictwami a autorami, tłumaczami czy redaktorami są poza standardami relacji pracowniczych i zdarza się, że wysokość wynagrodzenia jest poniżej płacy minimalnej.

Polska Izba Książki podjęła się koordynacji prac nad tworzeniem/aktualizowaniem kodeksu.

1. 3

Pilne postępowanie wyjaśniające Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

Przedstawiono stan sprawy: Zespół ds. pola literackiego podjął uchwałę upoważniającą dyrektora Instytutu Książki do zwrócenia się do prezesa UOKiK o wszczęcie postępowania wyjaśniającego w związku z niepokojącymi wnioskami zawartymi w raporcie i dotyczącymi narastającej oligopolizacji rynku. Dyrektor IK skierował pismo do Prezesa UOKiK w dn. 20 marca 2025

1. 4

NPRCz 3.0: reforma Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa

Przedstawicielki MKiDN przedstawiły etap prac nad reformą NPRCz (zakończyły się eksperckie prekonsultacje, wnioski z nich zostaną opublikowane w czerwcu, na ich podstawie powstanie projekt NPRCz 3.0, który w drugiej połowie roku zostanie poddany konsultacjom publicznym).

Przedstawicielki bibliotek poinformowały o tym, że chociaż w raporcie „Jeszcze książka nie zginęła?” wskazano na niedobór wiedzy dotyczącej bibliotek, to w istocie biblioteki przekazują do Biblioteki Narodowej corocznie ogromną ilość danych dotyczących sposobu i źródeł zakupów bibliotecznych wraz z liczbą dostawców.

Podniesiono także temat prawnych aspektów możliwości realizowania zakupów bibliotecznych w lokalnych księgarniach zamiast u dystrybutorów. Wskazano na niejasność przepisów dotyczących tego, czy „gospodarnie” to zawsze znaczy „najtaniej”, czy też możliwe jest także branie pod uwagę innych czynników związanych z jakością lub budowaniem długotrwałych lokalnych relacji między instytucjami.

Bibliotekarki i bibliotekarze wyrazili otwartość wobec rozmowy o ewentualnych zmianach sposobu dokonywania zakupów bibliotecznych, o ile zmiany te nie oznaczałyby ograniczenia ich wolności wyboru oraz straty dla czytelników, przede wszystkim w zakresie ograniczenia możliwości nabywczych w ramach programu.

1. 5

Powołanie Spółdzielni Księgarskiej przez uczestników rynku.

Ten punkt z powodu braku czasu nie został omówiony.

Z wyrazami szacunku,

w imieniu Zespołu ds. pola literackiego,

Agata Diduszko-Zyglewska

Doradczyni Ministry

Przewodnicząca Zespołu ds. pola literackiego

Gabinet Polityczny Ministry

adiduszko@kultura.gov.pl

www.gov.pl/kultura